تولید گازهای فاضلاب می تواند از منابع مختلفی مثل فاضلاب های خانگی، صنعتی و کشاورزی باشد. این گازها تأثیرات منفی و مخرّبی را بر روی بدن انسان و محیط زیست می گذارند. از جمله آن اثرات می توان به بوی نامطبوع، آلودگی هوا، خوردگی لوله ها و تجهیزات فاضلاب، ایجاد گازهای سمی، مشکلات تنفسی و بعضاً مرگ و میر افراد اشاره کرد. با کنترل و مدیریت صحیح گاز فاضلاب تا حد زیادی می توان از اثرات منفی آن جلوگیری کرد.
در این نوشتار قصد داریم به بررسی گاز فاضلاب، خطرات آن و راه حل های پیشگیری از مسمومیت با آن بپردازیم. هدف از این کار، افزایش آگاهی عمومی نسبت به این گازها و جلوگیری از حوادث ناگوار آن مثل مرگ و میر است.
گاز فاضلاب چیست؟
گاز فاضلاب که برخی به آن گاز چاه دستشویی هم می گویند همان گازی است که در چاه فاضلاب، شبکه فاضلاب، لوله های فاضلاب و فضای توالت وجود دارد و باعث ایجاد بوی بد می شود. گاز فاضلاب مخلوطی از گازهای مختلف است که از تجزیه مواد آلی در فاضلاب به وجود می آید. باکتری های بی‌هوازی که در فاضلاب و فضولات وجود دارند، مواد آلی را تجزیه می کنند و در این فرآیند، گازهای مختلفی از جمله سولفید هیدروژن (عامل بوی بد فاضلاب) را تولید می کنند. باکتری های بی هوازی نوعی از باکتری ها هستند که نیاز به اکسیژن ندارند. از جمله گازهای فاضلاب می توان به متان، دی اکسید کربن، هیدروژن سولفید، آمونیاک و سایر ترکیبات اشاره کرد که بیشترین درصد گاز موجود در فاضلاب را متان و دی اکسید کربن تشکیل می دهند.
محل وجود این گازها همانطور که اشاره شد در فاضلاب های خانگی (که حاوی فضولات انسانی، باقی مانده مواد غذایی و مواد شوینده هستند)، فاضلاب های صنعتی (که حاوی فضولات صنایع غذایی، شیمیایی، نساجی و … هستند) و فاضلاب های کشاورزی (که حاوی فضولات دامداری، باغداری و کشتزارها هستند) می باشد. گاز فاضلاب می تواند بوی بسیار بد و آزاردهنده ای را تولید کند که کیفیت زندگی در مناطق مسکونی و صنعتی را دشوار و گاهاً با کاهش همراه می کند.
چرا گاز فاضلاب بوی بدی دارد؟
در میان گازهای بدبویی که ممکن است از فاضلاب متصاعد شوند، سولفید هیدروژن تقریباً همیشه متهم اصلی است. این گاز بی رنگ، بویی شبیه به تخم مرغ فاسد دارد و حتی در غلظت های بسیار پایین نیز قابل تشخیص است. جالب است که بدانید آستانه بوی سولفید هیدروژن بین یک هزارم تا یک صدم قسمت در میلیون است. برای درک بهتر این موضوع، یک خط ۱۰ کیلومتری را تصور کنید که فقط یک سانتیمترِ آن به سولفید هیدروژن آغشته است. همین مقدار کم و ناچیز برای بینی انسان کافی است تا بتواند آن را استشمام کند.
به هر حال علت بوی بد فاضلاب، وجود سولفید هیدروژن (H2S) است که در فاضلاب (علی الخصوص زمانی که اکسیژن کم و یا اصلاً وجود نداشته باشد)، تولید می شود. این گازها در فاضلاب های تازه و نو، به دلیل وجود اکسیژن کافی، به طور قابل توجهی تولید نمی شود. اما با گذشت زمان و کهنه شدن فاضلاب، اکسیژنِ موجود مصرف می شود و شرایط را برای رشد باکتری های سولفید زدا فراهم می کند. از طرفی هر گونه انسداد یا گرفتگی در فاضلاب نیز جریان فاضلاب را کُند کرده و باعث کاهش اکسیژن می شود که این وضعیت، شرایط را برای تولید سولفید هیدروژن مساعدتر می کند.
بنابراین گاز سولفید هیدروژن در غلظت های پایین بوی تخم مرغ گندیده می دهد و در غلظت های بالا می تواند سمی و کشنده باشد. درست است که سولفید مشهورترین گاز بدبو در فاضلاب است، اما گاهی اوقات آمونیاک هم می تواند در این زمینه نقش داشته باشد. اما دیگر گازهای ذکر شده بی‌بو هستند.
نحوه ورود گاز فاضلاب به داخل ساختمان
راه های زیادی برای ورود گاز فاضلاب خانگی به داخل ساختمان وجود ندارد. همین اندک راهی هم که وجود دارد، اغلب به خاطر نقص و اشکالاتی است که در سیستم لوله کشی ساختمان رخ داده است. یکی از شایع ترین اشکالاتی که در سیستم لوله کشی بوجود می آید، نبود سیفون در زهکش هاست. این نقص بیشتر در زهکش های زیر زمین، اتاق تأسیسات و ساختمان های قدیمی (که امکان بودن یا نبودنِ شترگلو در آنها وجود دارد)، اتفاق می افتد.
در ادامه به برخی دیگر از راه های ورود گاز فاضلاب خواهیم پرداخت.
۱. خشک بودن شترگلو (سیفون): در خطوط زهکشی که به طور مکرر مورد استفاده قرار نمی گیرند، شترگلوها به مرور زمان خشک می شوند. این موضوع کم کم باعث ایجاد ترک در سیفون می شود که می تواند به ورود بوی بد به داخل ساختمان کمک کند.
۲. آسیب دیدن سیفون: ترک و آسیب دیدن شترگلو در خطوط زهکشی می تواند پیامدهای ناخوشایندی مثل ورود گازهای فاضلاب را به خانه شما داشته باشد. این امر می تواند علاوه بر ایجاد بوی بد، سلامتی شما را نیز به خطر بیندازد.
۳. آسیب دیدن خط زهکش: شکستگی یا ترک خوردن بین خط اصلی فاضلاب و شترگلو می تواند باعث نشتی گاز سمی و خطرناک فاضلاب به ساختمان شود و سرگیجه و تهوع را برای شما به ارمغان بیاورد. از طرفی این آسیب در خطوط اصلی می تواند نم و رطوبت را نیز به داخل پی یا زیرزمین خانه شما منتقل کند. این موضوع علاوه بر وارد کردن ضرر مالی، باعث ایجاد لکه و قارچ فاضلاب نیز خواهد شد. بنابراین تمام این عوامل دست به دست هم می دهند و در دراز مدت بیماری های مختلف مثل درد مفاصل و مشکلات تنفسی را برای شما به همراه خواهند داشت.
۴. گرفتگی یا آسیب تهویه: سیستم تهویه فاضلاب بخش مهمی از سیستم لوله‌کشی خانه شماست که وظایف تنظیم فشار و تهویه گازها را بر عهده دارد. این سیستم با ایجاد تعادل بین فشار داخل لوله ها و فشار جوّ، از ایجاد فشار منفی در سیستم فاضلاب جلوگیری می کند. این امر مانع از مکش آب از سیفون ها و تخلیه فاضلاب به داخل خانه می شود و گازهای فاضلاب را از طریق لوله های هواکش به خارج از خانه هدایت می کند.
حال اگر سیستم تهویه فاضلاب به درستی کار نکند، مشکلاتی مثل بوی بد را به داخل ساختمان شما منتقل می کند. به عنوان مثال فشار منفی در سیستم فاضلاب در اثر آسیب تهویه، می تواند باعث ترک خوردن و شکسته شدن شترگلوها و همچنین مکش آب از سیفون ها و تخلیه فاضلاب به داخل سینک یا حمام شود. در نهایت چنین سلسله ای، موجب ورود میکروب ها و بوی بد به داخل ساختمان خواهد شد.
خطرات استنشاق گاز فاضلاب برای انسان؛ از مسمومیت تا معلولیت
گاز فاضلاب، به خصوص سولفید هیدروژن، گازی سمی است و می تواند منجر به مسمومیت و حتی مرگ انسان شود. این گاز در غلظت های پایین مانند بوی بد آشپزخانه یا توالت خطرناک نیست، اما در حجم های زیاد مثل چاه فاضلاب، می تواند برای افرادی که در معرض آن قرار می گیرند، بسیار خطرناک باشد. سالانه تعداد زیادی از افراد هستند که به دلیل تماس با گازهای فاضلاب دچار مسمومیت و حتی مرگ می شوند که متأسفانه تعداد قابل توجهی از این افراد کارگران تخلیه چاه هستند. عدم آگاهی و استفاده نکردن از تجهیزات ایمنی، از عوامل اصلی این مرگ و میرها است.
کارگران تخلیه چاه و غواصان فاضلاب به طور خاص در معرض خطر مسمومیت و حتی معلولیت با گاز فاضلاب قرار دارند. این افراد به دلیل ماهیت شغلی خود، بعضاً بدون تجهیزات ایمنی مناسب وارد فضاهای آلوده به این نوع گازها می شوند و دچار سردرد، سرگیجه، تهوع و حتی بیهوشی می شوند. این بیهوشی باعث افتادن فرد از همان محلی که درش قرار دارد می شود. در اثر این افتادن، ممکن است بدن او با جسم سخت یا تیزی نیز برخورد کند و معلولیت یا مرگ را برای خود رقم بزند.
گاز فاضلاب عامل ایجاد بوی بد در آشپزخانه
حتماً تا به اینجای کار متوجه شدید که علت بوی بدی که هر از چند گاهی در فضای آشپزخانه پخش می شود، گاز فاضلاب خانگی است. البته در مواردی هم ممکن است این بوی بد ناشی از پر شدن سطل زباله و یا باقی ماندن بیش از حد مواد غذایی در سبد استیلِ (توری شکل) کنار سینک باشد.
به هر ترتیب گاز فاضلاب خانگی بوی غیرقابل تحملی دارد و تنها راه ورود آن به آشپزخانه هم، از طریق لوله های فاضلاب ظرفشویی است. این اتفاق (انتشار بوی فاضلاب) زمانی رخ می دهد که لوله های ظرفشویی شما دچار مشکل و اختلالاتی شده باشند. به عنوان مثال اگر ظرفشویی شما فاقد سیفون باشد، یا سیفون آن ترک خورده باشد (و تشتی بدهد)، و یا سیفون آن به دلیل عدم استفاده چند روزه، خشک شده باشد؛ ورود بوی بد به فضای آشپزخانه را حتمی می کند.
اما اگر ظرفشویی شما دارای سیفون باشد و به درستی کار کند، هرگز بویی از داخل فاضلاب به آشپزخانه شما منتشر نخواهد شد. زیرا سیفون ظرفشویی با مقدار آبی که در خود جای داده است، عملاً به عنوان سدّی است که مانع از ورود گازها و بوهای مختلف به داخل آشپزخانه می شود.
نحوه مقابله با گاز فاضلاب خانه
به طور کلی ۲ راه برای خلاصی از گاز فاضلاب وجود دارد، چراکه منشأ این گازها یا بر اثر جمع شدن یکسری فضولات و رسوبات در لوله هاست و یا در اثر یکسری مشکلات فنی در سیستم لوله کشی. روش اول نیاز به تخصص خاصی ندارد و با انجام یکسری اقدامات کلی می توان از نفوذ بوی بد جلوگیری کرد. اما روش دوم اساسی تر است و نیاز به مهارت و تخصص خاصی دارد. این مرحله از کار به دلیل ورود به مسائل جزئی و ریزه کاری ها، معمولاً از عهده افراد معمولی خارج است.
۱. روش اول: اقدامات کلی برای رفع بو
ـ شستشوی ناگهانی: شما با افزایش ناگهانی جریان آب در لوله ها، می توانید رسوبات و گرفتگی های جزئی را رفع کنید.
ـ تمیز کردن سیفون: شترگلو (محل خم شدن لوله زیر سینک) را به طور مرتب تمیز کنید تا از تجمع رسوبات و چربی ها جلوگیری شود.
ـ استفاده از محلول های خانگی: استفاده دوره ای از محلول های خانگی مثل جوش شیرین و سرکه یا جوش شیرین و آب گرم می تواند تا حد زیادی به شستشوی لوله ها و تمیزی آنها کمک کند.
۲. روش دوم: اقدامات جزئی برای رفع بو
ـ شناسایی و رفع مشکل: تفحص در مورد مشکل (شکستگی و یا فرسودگی لوله) و یافتن راه حل مناسب، همیشه مهمترین مرحله از کار است.
ـ نصب شترگلو: در صورت عدم وجود شترگلو در زهکش های کف، برای سهولت در رفع گرفتگی و گاز فاضلاب اقدام به نصب سیفون کنید. البته به هیچ وجه زهکش های کف را مسدود نکنید، زیرا در صورت گرفتگی، آب به داخل خانه نفوذ کرده و رفع آن، تنها با تخریب کردن محل امکان‌پذیر می شود.
نتیجه گیری
گاز فاضلاب ترکیبی از گازهای معدنی است که با عملکرد غیرهوازی باکتری ها بر روی لجن و فاضلاب ایجاد می شود. در بین این گازها، تنها گاز سولفید هیدروژن است که عامل ایجاد بوی بد و آزاردهنده فاضلاب است. این گازها به قدری خطرناک هستند که استشمام آنها در حجم های زیاد می تواند باعث بیهوشی و حتی مرگ افراد شود. بنابراین باید به هر طریقی که شده از ورود این گازها به داخل ساختمان جلوگیری کرد.
نحوه ورود گاز فاضلاب به داخل ساختمان هم، اغلب به خاطر نقص و اشکالاتی فنی در سیستم لوله کشی است. یکی از شایع ترین این اشکالات، نبود سیفون و یا ترک خوردن آنها در زهکش ها است. شما با برطرف کردن این نقاط ضعف در سیستم لوله کشی، می توانید از خطرات گازهای فاضلاب در امان باشید.
شرکت خدمات فنی و تاسیسات کاوه شرکت تخصصی لوله بازکنی و تخلیه چاه در تهران است که علاوه بر لوله بازکنی و رفع گرفتگی لوله ها خدمات متنوع دیگری همچون رفع بوی بد، رفع نم و رطوبت، حفر چاه و … را نیز با قیمتی مناسب انجام می دهد.
